เดิม จังหวัดพะเยาเป็นอาณาจักรแห่งหนึ่งที่ตั้งอยู่ในอาณาจักรล้านนา (ดินแดนที่อยู่ทางเหนือของประเทศไทยในปัจจุบัน) เมืองพะเยา (ภูกามยาว) ได้รับการสถาปนาขึ้นในราวๆ พุทธศตวรรษที่ 16 (คริสต์ศตวรรษที่ 11) โดยพ่อขุนจอมธรรม ซึ่งนับได้ว่าก่อตั้งขึ้นก่อนอาณาจักรสุโขทัยที่ได้รับการขนานนามว่าเป็นเมืองหลวงแห่งแรกของประเทศสยาม (หรือประเทศไทยในปัจจุบัน) อาณาจักรพะเยาเจริญรุ่งเรืองมากในรัชสมัยของพ่อขุนงำเมือง ในราวๆ พุทธศตวรรษที่ 18 (คริสต์ศตวรรษที่ 13) แต่ภายหลังการสวรรคตของพ่อขุนงำเมือง เมืองพะเยาก็กลับกลายเป็นเมืองในปกครองของอาณาจักรล้านนานับแต่นั้น
ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2101 (ค.ศ. 1558) พม่าได้เข้ามาครอบครองอาณาจักรล้านนาซึ่งรวมถึงอาณาจักรพะเยาเช่นกัน หลังจากที่ตกอยู่ภายใต้การปกครองของพม่าเป็นเวลาสองศตวรรษ เมืองพะเยาก็ถูกผนวกเข้ากับอาณาจักรไทย และเนื่องจากการขาดเสถียรภาพในพื้นที่ ชาวพะเยาจึงจำต้องลี้ภัยไปยังเมืองเพื่อนบ้านต่างๆ รวมไปถึงเมืองลำปาง
พะเยาถูกทิ้งร้างเป็นเวลาประมาณ 50 ปี พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 3 ก็ได้มีดำริให้สถาปณาเมืองพะเยาขึ้นอีกครั้ง ดังนั้น ผู้นำในสมัยนั้น (เจ้าหลวงวงศ์) รวมทั้งชาวพะเยาที่ได้อพยพไปอยู่ที่จังหวัดข้างเคียง โดยเฉพาะลำปางจึงได้กลับคืนยังถิ่นฐานของตนในปี พ.ศ. 2386 (ค.ศ. 1843) เพื่อสร้างบ้านแปงเมืองอีกครั้งและได้อาศัยอยู่ ณ ที่แห่งนี้นับแต่นั้นเป็นต้นมา
หลังจากการเปลี่ยนแปลงการปกครองของราชอาณาจักรไทยในปี พ.ศ. 2475 (ค.ศ. 1932) พะเยาได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดเชียงราย ต่อมาในปี พ.ศ. 2520 (ค.ศ. 1977) จังหวัดพะเยาได้รับการยกฐานะเป็นจังหวัดเดนื่องด้วยนโยบายกระจายการปกครองสู่ท้องถิ่นและการพัฒนาท้องถิ่น จังหวัดพะเยาประกอบด้วย 9 อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอเชียงคำ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอปง อำเภอจุน อำเภอเชียงม่วน อำเภอภูซาง และอำเภอภูกามยาว ตามฐานข้อมูลการปกครองท้องถิ่นปี พ.ศ. 2564 จังหวัดพะเยามีประชากรทั้งสิ้น 475,215 คน (ตามการสำมะโนประชากรครั้งล่าสุดเมื่อปี พ.ศ. 2562)
โปรดคลิ๊ก เพื่อดูเอกสารอ้างอิง
